Η εκκλησία της Παναγίας Φανερωμένης αποτελεί μετόχι της μονής της Παναγίας Σπηλιανής. Βρίσκεται σε ερημική τοποθεσία, στη βορειοδυτική πλευρά της Νισύρου, στη θέση Καρδιά, περιοχή πλούσια σε αρχιτεκτονικά λείψανα παλαιοχριστιανικής και μεσοβυζαντινής περιόδου. Στο μνημείο οδηγεί σύντομο μονοπάτι στα ανατολικά του δρόμου που ενώνει το Μανδράκι με το Άργος.
Ο ναός αποτελεί το μοναδικό σωζόμενο δείγμα τρουλαίας αρχιτεκτονικής μεσοβυζαντινών χρόνων στη Νίσυρο και για αυτό θεωρείται από τους σημαντικότερους στο νησί. Ανήκει στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο, της παραλλαγής του απλού τετράστυλου. Η συγκεκριμένη παραλλαγή είναι μεν από τις πλέον διαδεδομένες στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, με τα περισσότερα δείγματα να συγκεντρώνονται στον βορειοελλαδικό και στον Βαλκανικό χώρο, αριθμεί ωστόσο λιγοστά παραδείγματα στα Δωδεκάνησα. Στη νησιωτική Ελλάδα, οι πρωιμότερες εφαρμογές του ρυθμού εμφανίζονται από τον 11ο αι.
Το κτήριο, εξωτερικών διαστάσεων 4,70 x 6,50 μ., έχει παράγωνη κάτοψη με οξεία τη βορειοδυτική γωνία της και την καμπυλόγραμμη αψίδα να εξέχει στα ανατολικά. Οι εξωτερικές επιφάνειες είναι λιτές, δομημένες με ημίεργους λίθους και άφθονα κεραμίδια στους αρμούς, ενώ στις γωνίες γίνεται χρήση καλύτερα κατηργασμένων γωνιόλιθων. Κατά τόπους, υπάρχουν εντοιχισμένα μαρμάρινα παλαιοχριστιανικά μέλη σε δεύτερη χρήση. Οι θόλοι είναι κατασκευασμένοι με αργολιθοδομή, ενώ καλά αρμοσμένοι θολίτες έχουν χρησιμοποιηθεί στα τόξα μετώπου των θολοκατασκευών και στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας. Τα στενά γωνιακά διαμερίσματα καλύπτονται με ημικυλινδρικές καμάρες. Εξωτερικά, η στέγαση του ναού γίνεται με δίρριχτες στέγες στα σκέλη του σταυρού και μονόρριχτες στα γωνιακά διαμερίσματα. Ίχνη κεράμωσης δεν σώζονται.
Ο τρούλος έχει χαμηλή κυλινδρική σφενδόνη, η οποία εδράζεται σε τετράγωνη βάση που αντιστοιχεί στα σφαιρικά τρίγωνα. Στην κορυφή του διακρίνεται εντοιχισμένος μικρός πώρινος κιονίσκος που εξέχει εξωτερικά. Κοσμήτης από μονή σειρά πλίνθων περιτρέχει εσωτερικά τη στεφάνη του τρούλου, ενώ ένας δεύτερος διαθέει την αψίδα στη στάθμη γένεσης του τεταρτοσφαιρίου της. Πλίνθινο κόσμημα τεθλασμένης γραμμής διαμορφώνεται ιδιόρρυθμα εσωτερικά, στο ανατολικό σκέλος τους σταυρού.
Τα ανοίγματα του οικοδομήματος είναι λιγοστά, με τη μοναδική είσοδο στη δυτική πλευρά. Ένα μικρό τοξωτό παράθυρο υπάρχει στην αψίδα του Ιερού και τέσσερα στο τύμπανο του τρούλου.
Ιδιομορφία του ναού αποτελεί ο τρόπος στήριξης του τρούλου. Ως εσωτερικά στηρίγματα χρησιμοποιήθηκαν δύο παλαιοχριστιανικοί μαρμάρινοι αμφικιονίσκοι, μια αρχαία στήλη και ένας μονολιθικός κίονας που επιστέφεται με σχηματοποιημένο κορινθιάζον κιονόκρανο, όλα μέλη σε δεύτερη χρήση.
Από τον λειτουργικό εξοπλισμό του ναού σώζονται ελάχιστα στοιχεία. Ίχνη τέμπλου δεν διακρίνονται. Η Αγία Τράπεζα είναι κτιστή, επίσης με μέλη σε δεύτερη χρήση, ενσωματωμένα στο κατώτερο τμήμα της κόγχης της αψίδας. Διαμορφώνεται από μαρμάρινη πλάκα, του 11ου πιθανώς αιώνα, διακοσμημένη με ανάγλυφο σταυρό και εξάφυλλο ρόδακα, επί μαρμάρινου κιονίσκου.
Ελάχιστα κατάλοιπα διατηρούνται επίσης από τον τοιχογραφικό διάκοσμο της αρχικά κατάγραφης εκκλησίας. Από τον χώρο του Ιερού προέρχεται αποτοιχισμένο σπάραγμα με την κεφαλή της αγίας Κυριακής που εκτίθεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Νισύρου, ενώ κατά χώραν, στα δεξιά της αψίδας, σώζονται αποσπασματικά κάποιες ολόσωμες μορφές. Το αδρό και λιτό πλάσιμό τους, τα σχηματοποιημένα και έντονα περιγράμματα και τα εκφραστικά πρόσωπα είναι χαρακτηριστικά της τέχνης της εποχής.
Η τεχνοτροπική ανάλυση των τοιχογραφιών της Φανερωμένης οδηγεί τη χρονολόγησή τους στα τέλη του 11ου ή τις αρχές του 12ου αι. Πιο πρόσφατη ωστόσο μελέτη με επίκεντρο την αρχιτεκτονική του κτηρίου ανεβάζει τη χρονολόγησή του στον 12ο αιώνα.
Εξαιτίας της ημιερειπιώδους κατάστασης του μνημείου, μετά από κατάρρευση τμήματος αυτού στη δεκαετία του 1940, το Υπουργείο Πολιτισμού έκρινε το 2002 απαραίτητη τη σύνταξη μελέτης ώστε να περιοριστεί η περαιτέρω φθορά. Μετά την αναστήλωση και τις σωστικές επεμβάσεις στον τοιχογραφικό διάκοσμο, επόμενος στόχος είναι η οριστική αναστήλωση της Παναγίας Φανερωμένης, η πλήρης συντήρηση του διακόσμου και η διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου.
Τοποθεσία:
Θέση Καρδιά, Περιοχή Μανδρακίου, Νίσυρος, Τ.Κ. 85303
Μέσο Πρόσβασης:
Με αυτοκίνητο, κατόπιν πεζή
Πρόσβαση ΑμεΑ:
Όχι
Ώρες λειτουργίας:
–
Κόστος εισόδου:
–
